Correlativos en esperanto

Los correlativos en esperanto son una serie de palabras muy comunes en cualquier idioma (por ejemplo: cuĂĄndo, entonces, quiĂ©n, un poco, nadie…) que se han organizado de manera que sean mĂĄs lĂłgicas y mĂĄs fĂĄciles de aprender:

tabla-correlativos-esperanto

ÂĄNo te asustes, que ya te veo pĂĄlido! SĂ© que parecen muchas palabras, pero ni se te ocurra empezar intentando memorizar cada una de las 45 palabras. Eso, ademĂĄs de no recomendado, no te va a servir, porque la tabla de correlativos es una manera lĂłgica de representar las palabras, pero no la manera de natural de aprenderlas. Por eso, realmente las irĂĄs aprendiendo poco a poco hablando, por partes (por ejemplo: Kie estas la kato? La kato estas tie = ÂżDĂłnde estĂĄ el gato? El gato estĂĄ ahĂ­) y tu cabeza irĂĄ ordenando los correlativos como en la tabla de arriba acordĂĄndose por cĂłmo funcionan: son palabras formadas por un inicio y un final, cada una de los cuales aporta una informaciĂłn:

          KI-   -AM
      Pregunta  Tiempo
             \   /
              \ /
               |
             KIAM
           (cuĂĄndo)

Para ver de un vistazo y de manera ordenada los significados de cada parte y de las palabras en sĂ­, te pongo la siguiente tabla:

tabla-correlativos-esperanto-wikipedia

Para empezar a aprendĂ©rtelas, puedes echar un vistazo a mi listado de frases bĂĄsicas en esperanto, en las que aparecen algunas de las partĂ­culas que estamos viendo. Y mĂĄs adelante quizĂĄ quieras hacer algĂșn test.

 

Ahorrando correlativos

Voy a hacer que te vuelva el color: fĂ­jate a continuaciĂłn en que, segĂșn un anĂĄlisis de David G. Simpson, hay correlativos mucho mĂĄs frecuentes que otros:

Kiu 17'72%        Iu 1'98%
Tiu 11'36%        Kie 1'97%
Tio 9'41%         Iom 1'82%
Kiel 8'54%        Ĉiam 1'59%
Ĉiu 6'64%         Io 1'51%
Kiam 5'42%        Nenio 1'17%
Kio 4'65%         Neniu 1'56%
Tiel 4'13%        Neniam 1'19%
Tie 3'45%         Kial 1'13%
Tia 2'38%         Tial 1'13%
Tiam 2'34%        Kia 1'08%
Ĉio 2'13%         El resto estån por debajo del 1%

Es decir, solo con saberte las doce palabras de la columna de la izquierda tienes un 78,17% de probabilidades de entender los correlativos que te aparezcan. VeĂĄmoslos de una manera mĂĄs grĂĄfica:

-a -al -am -e -el  -es  -o -om -u
Ĉi- Ĉio Ĉiu
I-
Ki- Kiam Kiel Kio Kiu
Neni-
Ti- Tia Tial Tie Tiel Tio Tiu

Y para facilitarte aun mås el aprendizaje, aquí tienes también el significado de cada una:

Inicio Final Correlativo Significado
ĉi‒ (todo) ‒o (cosa) ĉio todo
ĉi‒ (todo) ‒u (individuo) ĉiu cada uno/a
(ĉiuj = todos/as)
ki‒ (preguntar) ‒am (tiempo) kiam cuándo
ki‒ (preguntar) ‒el (manera) kiel cómo
ki‒ (preguntar) ‒o (cosa) kio quĂ©
ti‒ (ese) ‒a (cualidad) tia tal / ese
(mĂĄs avanzado)
ti‒ (ese) ‒al (motivo) tial por eso
ti‒ (ese) ‒e (lugar) tie ahí
ti‒ (ese) ‒el (manera) tiel así
ti‒ (ese) ‒o (cosa) tio eso
ti‒ (ese) ‒u (individuo) tiu ese/a

 

 

=========================
A partir de aquĂ­, tĂłmate un tiempo y luego estarĂĄs preparado para seguir con la lecciĂłn
=========================

 

 

Preguntas con correlativos

Cuando usamos las partĂ­culas interrogativas (quĂ©, cuĂĄndo, cĂłmo…), en las preguntas en esperanto incluimos con quĂ© categorĂ­a gramatical vamos a responder:

  • KIO estas tio? Tio estas FLORO.
  • KIA li estas? Li estas BELA.
  • KIE vi estas? Mi estas EN LA PARKO.

A mĂ­ me sirviĂł para aprenderme y saber usar los correlativos ir descubriendo la categorĂ­a gramatical con la que los finales (-a, -am, -u…) parecen actuar o con que se responde a estos, al menos de manera general. Por ejemplo:

Kiel vi fartas? Bone [< Adverbio]
(ÂżCĂłmo estĂĄs? Bien)
Kiel vi faros tion? Per komputilo [< Sintagma adverbial]
(ÂżCĂłmo harĂĄs eso? Con un ordenador)
Ĉiu homo [< Adjetivo]
(Cada/Toda persona)

En tabla, se verĂ­an asĂ­:

-a -al -am -e -el  -es  -o -om -u
Ĉi- Adj. Adv. Adv. Adv. Adv. Adj. Sust. Adv. Adj.
I- Adj. Adv. Adv. Adv. Adv. Adj. Sust. Adv. Adj.
Ki- Adj. Adv. Adv. Adv. Adv. Adj. Sust. Adv. Adj.
Neni- Adj. Adv. Adv. Adv. Adv. Adj. Sust. Adv. Adj.
Ti- Adj. Adv. Adv. Adv. Adv. Adj. Sust. Adv. Adj.

Es decir, que:

FINALES CASTELLANO
‒O Sustantivo
‒U, ‒A, ‒ES Adjetivo
‒E, ‒AL, ‒EL ,‒AM, ‒OM Adverbio

Y en el caso de un correlativo de ‒u vaya solo, nos lo tomaremos (solo para entenderlo) como que el sustantivo está elidido:

Tiu (homo) scias ke... [< Adjetivo]
(ese sabe que...)
Ĉiu (homo) scias ke... [< Adjetivo]
(Cada uno sabe que...)
Kiu (homo) vi estas? [< Adjetivo]
(¿Quién eres?)

Ya me contarĂĄs si esto te sirve a ti tambiĂ©n. O si hay algo que no hayas entendido 😉
Pero no creas que por ejemplo tiu es un adjetivo; para nada, eso no es cierto lingĂŒĂ­sticamente hablando, pues se trata de un determinante.

 

Terminaciones gramaticales

Algunos correlativos admiten terminaciones. Por ejemplo:

Kia domo
Kiaj domoj
Kian domon
Kiajn domojn

Nota: la ‒n es la marca del acusativo.

Vamos a ver cuĂĄles son y las que permiten:

‒a ‒al ‒am ‒e ‒el ‒es ‒o ‒om ‒u
Ĉi‒ ‒j, ‒n ‒n ‒n ‒j, ‒n
I‒ ‒j, ‒n ‒n ‒n ‒j, ‒n
Ki‒ ‒j, ‒n ‒n ‒n ‒j, ‒n
Neni‒ ‒j, ‒n ‒n ‒n ‒j, ‒n
Ti‒ ‒j, ‒n ‒n ‒n ‒j, ‒n

Es decir, que:

  • ‒U y ‒A admiten tanto ‒j como ‒n
  • ‒O admite solamente ‒n
  • ‒E admite ‒n como acusativo de direcciĂłn

 

Dudas y errores habituales

A continuaciĂłn, te expongo algunas cuestiones que te preguntarĂĄs a lo largo de tu aprendizaje relacionadas con las partĂ­culas interrogativas en esperanto:

Kion diplomon vi havas?”

Como probablemente te hayan enseñado, ‒o se refiere a cosa y ‒u a individuo.
Entonces, Âżpor quĂ© estĂĄ mal "En kio lando vi loĝas?"?
Porque los hayivos tienen una funciĂłn, que explicaremos asĂ­:
  Kio va de tĂ­o Sustantivo
  Kiu es la tĂ­a Adjetivo
Por eso, decir kio lando estĂĄ tan mal como decir bono amiko (bondad amigo)
en vez de bona amiko (buen amigo).
Si te sirve, kiu también se traduce por cuål.

¿Sabes ahora por qué tio tablo (eso mesa) estå mal,
mientras que tiu tablo (esa mesa) estĂĄ bien?
Algunos recomiendan enseñar ‒u con el significado de señalar.

“Kio” para preguntar tu nombre

Preguntamos por lo que respondemos:
  Kio estas tio? Tio estas floro
  (¿Qué es eso? Eso es una flor)
    <-- Preguntamos por un sustantivo, asĂ­ que respondemos con uno
  Kio estas via nomo? Mia nomo estas Manolo
  (ÂżCuĂĄl es tu nombre? Mi nombre es Manolo)
    <-- Pon un sustantivo en tu vida
  Kia Ɲi estas? Ɯi estas bela
  (ÂżCĂłmo es ella? Guapa)
    <-- Preguntamos por un adjetivo, asĂ­ que respondemos con uno

¿Por qué? ¥Porque sí!

Kial es para preguntar:
  Kial vi foriros al Italio? (¿Por qué te vas a Italia?)
Ĉar es para responder:
  Ĉar mi havas novan laboron (porque tengo un nuevo trabajo)

Kiel, kia, kiom

Tiel se refiere a manera:
  Mi konstruis ĝin tiel
  (lo construĂ­ asĂ­)
Tia se refiere a cualidad:
  Tia domo baldaĆ­ falos
  (tal/esa casa pronto se derrumbarĂĄ)
Tiom se refiere a cantidad:
  Mi havas tiom da mono ke mi aĉetos domegon
  (tengo tanto dinero que me compraré una mansión)

Ahora bien, en frases con la estructura ki + adjetivo,
estĂĄ permitido usar tanto kiel como kiom
(aunque te aconsejo que no lo hagas, y que uses el que tenga mĂĄs sentido):
  Kiel bela! (¥Qué guapa!) <-- Mejor opción
  Kiom bela! (¥Qué guapa!)
Y mĂĄs de lo mismo con la estructura ti + adjetivo:
  Mi estas tiel feliĉa... (soy tan feliz...) <-- Mejor opción
  Mi estas tiom feliĉa... (soy tan feliz...)

También se podría usar tia/kia, pero es bastante menos corriente.
  Tia ega dronado (ese hundimiento enorme)
  Kia bona sorto! (¥Qué buena suerte!)

 

Diccionario

Para terminar este megapost sobre los correlativos en esperanto, te doy este minidiccionario:

Final ‒O

El final ‒o de los correlativos indica cosa:

Kio estas tio? Tio estas floro.
(¿Qué es eso? Eso es una flor.)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki o Qué
CuĂĄl
Kio estas tio? (¿Qué es eso?)
Kio estas via nomo (ÂżCuĂĄl es tu nombre?)
Ti o Eso
AhĂ­
Ăž
Komenci per tio (empezar por ahĂ­)
Ĉi o Todo Þ
I o Algo Ăž
Neni o Nada Ăž

-O pregunta por un sustantivo; por eso Kio estas via nomo? Mia nomo estas Enric.

Detalle: “ÂżCĂłmo, cĂłmo?” no se dice “Kiel, kiel?”, sino “Kion, kion?”.

Final ‒U

El final ‒u de los correlativos indica individuo, pero tambiĂ©n sirve para señalar:

Kiu vi estas? (¿Quién eres?)
Kiun domon vi preferas? (¿Qué casa prefieres?)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki u Quién
Qué (cuål)
Kiu vi estas? (¿Quién eres?)
Kiun pluƝon vi havas? (ÂżQuĂ© peluche tienes?)
Ti u Ese/a Tiu arbo (ese ĂĄrbol)
Ĉi u Cada uno/a
Todo/a
[-j] Todos/as
[-j] Todos/as los/las
Ĉiu aparte studas (cada uno estudia por separado)
Ĉiu homo (toda persona)
Ĉiuj venos (todos vendrån)
Ĉiuj sabatoj (todos los såbados)
I u Alguien
AlgĂșn/na
Iu venos (alguien vendrĂĄ)
Elektu iun pluƝon (elige algĂșn peluche)
Neni u Nadie
Ninguno/a
NingĂșn
Neniu volas pagi (nadie quiere pagar)
Neniu volas labori (ninguno quiere trabajar)
Neniu laboristo volas (ningĂșn trabajador quiere)

Final ‒A

El final ‒a de los correlativos indica cualidad, pero su traducciĂłn suele coincidir con los acabados en ‒u (individuo, señalar). Entonces, ÂżcuĂĄl es la diferencia? El sentido:

Kiun tagon vi venos? La mardon. (¿Qué día vienes? El martes.)
Kian tagon vi venos? Pluvan. (¿Qué [tipo de] día vienes? Uno lluvioso.)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki a CĂłmo
Qué (tipo de)
Menudo
Vaya
Kia vi estas? Bela (ÂżCĂłmo eres? Guapo)
Kia stultulo (vi estas)! (¥Qué idiota [que eres]!)
Ti a Ese (tipo de) Tiu arbo (ese ĂĄrbol)
Ĉi a Cada (tipo de)
Todo (tipo de)
[-j] Todos (los)
[-j] De todo(s) (los)
Ĉia floro malsame kostas (cada [tipo de] flor cuesta diferente)
Ĉia floro havas malsaman prezon (cada [tipo de] flor tiene un precio distinto)
Ĉiaj homoj estas bonvenaj (toda la gente [= todas las personas] es bienvenida)
Ĉiaj homoj aliĝis (se ha apuntado gente de toda clase)
I a AlgĂșn (tipo de) Mi aĉetis ian floron (comprarĂ© algĂșn tipo de flor)
Neni a NingĂșn (tipo de) Nenia ino estas adekvata; vi estas geja (ninguna mujer es adecuada; eres gay)

-A, por ejemplo en el caso de kia, puede traducirse por qué, qué tipo de, qué clase de, qué especie de.

Final ‒E

El final ‒e de los correlativos indica lugar:

Kie ni renkontiĝos? En la parko.
(ÂżDĂłnde nos encontraremos/veremos? En el parque.)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki e DĂłnde Ăž
Ti e AhĂ­
AllĂ­
AllĂĄ
Ăž
Ĉi e En todas partes
En todos lados
Ăž
I e En alguna parte
En algĂșn lado/lugar
Ăž
Neni e En ninguna parte
En ningĂșn lado/lugar
Ăž

Final ‒EL

El final ‒el de los correlativos indica manera o modo:

Kiel vi fartas? Bone. (ÂżCĂłmo estĂĄs? Bien.)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki el CĂłmo Ăž
Ti el AsĂ­
AsĂ­ de
Ăž
Li estas tiel ĉarma (Ă©l es asĂ­ de encantador)
Ĉi el De todos modos Þ
I el De algĂșn modo
De alguna manera
Ăž
Neni el De ningĂșn modo
De ninguna manera
Ăž

Final ‒AL

El final ‒al de los correlativos indica motivo o razón:

Kial vi ne volas? (¿Por qué no quieres?)
Tial. (Por eso.)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki al Por qué
CĂłmo es que
Ăž
Ti al Por eso Ăž
Ĉi al Por cualquier razón/motivo Þ
I al Por alguna razĂłn
Por algĂșn motivo
Ăž
Neni al Sin ningĂșn motivo Ăž

Como quizĂĄ puedas suponer, ĉial y nenial -prĂĄcticamente- no se utilizan. Sin embargo, el significado de nenial se suele expresar diciendo Sen ia kialo (sin ningĂșn motivo) y similares.

Otra cuestiĂłn es que la respuesta a kial (por quĂ©) es ĈAR (porque…).

TambiĂ©n resulta importante señalar que TIAL se puede traducir tanto como pro tio (por eso, a causa de) como por tio (por eso, para eso). Yo recuerdo que a veces utilizaba tial por quĂ© no tenĂ­a claro quĂ© preposiciĂłn usar… hasta que Fernando de Diego me lo dejĂł claro. […].

Final ‒AM

El final ‒am de los correlativos indica tiempo:

Kiam vi ne alvenos? Je la oka (horo)
(¿A qué hora llegas? A las ocho)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki am CuĂĄndo Ăž
Ti am Entonces
AhĂ­ (+frecuente: aquĂ­)
Ăž
La rakonto finiĝas tiam (el cuento se acaba ahí)
La konversacio finiĝas ĉi tiam (la conversación se acaba aquí)
Ĉi am Siempre Þ
I am En algĂșn momento Ăž
Neni am Nunca Ăž

Final ‒OM

El final ‒om de los correlativos indica cantidad:

Kiom ĝi kostas? 30 eƭrojn.
(ÂżCuĂĄnto cuesta? 30 euros.)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki om CuĂĄnto
Qué
Kiom ĝi kostas? (¿Cuánto cuesta?)
Kiom ĝi kostas? (ÂżQuĂ© cuesta?)
Ti om Tanto
Tan
Vi Ɲuldas al mi tiom (me debes tanto)
Ĝi estas tiom multekosta… (es tan caro…)
Ĉi om Todo Þ
I om Algo
Un poco
Mi havas iom da mono (tengo algo de dinero)
La lakto estas iom varma (la leche estĂĄ un poco caliente)
Neni om Nada La ĉemizo kostas neniom; ĝi estas senpaga
(la camisa no cuesta nada; es gratis)

Final ‒ES

El final ‒es de los correlativos es el que menos se utiliza, e indica pertenencia:

La libro kies aĆ­toron mi ne memoras
(el libro cuyo autor no recuerdo)

He aquĂ­ una tabla con todas las combinaciones posibles:

INICIO FINAL SIGNIFICADO EJEMPLO
Ki es Cuyo
(el) … del cual
De quién
Li estas la homo kies nomon mi ne memoras (es la persona cuyo nombre no recuerdo)
Li estas la homo kies nomon mi ne memoras (es la persona el nombre del cual no recuerdo)
Kies estas la libro? (¿De quién es el libro?)
Ti es De ese
[De] su(s)
La libro ties estas (el libro es de ese)
Listo de aĆ­toroj kaj ties verkoj (lista de autores y sus obras)
Ĉi es De todos Þ
I es De alguien Ăž
Neni es De nadie Ăž

En la prĂĄctica, solo se utiliza kies y nenies; el resto se suele dice de otra manera. Por ejemplo:

La libro estas de ĉiuj (el libro es de todos) [= la libro ĉies estas]
Liked it? Share it! ;)

17 Comments

  1. Vicent Gimeno (29 de març del 2015, ja fa un any que començàrem a la seu de la CGT) said:

    Saluton, Enric,
    Ivan kaj vi komencis la dudek nauxan de marto de du mil dek kvar la clasojn en Gandio.
    Ekskuzu min, sed mi kredas ke la KI… ankaux estas Relativa, ne ekskluzive Demanda pronom.
    Ekzemple:
    Aquelles (demostratiu) que (relatiu) vull sĂłn les (relatiu) de ValĂšncia

    Tiuj , kiujn mi volas, estas kiujn de Valencio.
    Dankon
    Vicent

    29 March 2015
    Reply
    • Enric Baltasar said:

      Vaja, sĂ­ que fa temps ja :O

      Quant al que comentes, tens tota la raĂł, Vicent. El que passa Ă©s que si explique tots els usos tot d’una, els nous es poden perdre (encara que, de moment, no tinc cap article que explique “kiu” a banda de com a partĂ­cula interrogativa).

      KIU = que, qué, quién, quien, el cual, la cual [castellà]

      29 March 2015
      Reply
  2. Saluton. Ĉi tio vere helpos al amiko kiu volas lerni korekativojn. Dankon pro via publiko. Mi esperas, ke tiu-ĉi jaro, je la fino kaj finfine, povos mi instrui E-on denove.

    30 March 2015
    Reply
    • Enric Baltasar said:

      Tio estus mojose, Robin. Kaj aliflanke mi ĝojas ke la artikolo povas helpi vian amikon 😛

      (Korekteto: este = ĉi tiu / tiu ĉi)

      30 March 2015
      Reply
  3. sergio said:

    Cxu ni povas demandi la nomon kaj la agxon per Kia?
    Kia estas via nomo? (¿cuål es tu nombre?) aux (¿de qué tipo es tu nombre?)
    Kia agxo vi estas? (¿qué tipo de edad eres?)
    Dankon

    20 December 2015
    Reply
    • Enric Baltasar said:

      Para preguntar la edad, en todo caso se podría decir “Kiomjara vi estas”, pero “kiajara” o “kia” para preguntar la edad no es correcto.

      Sobre el nombre, te acabo de responder en otro comentario, pero resumo: no se puede. Usa “kio”, porque preguntas por un el nombre propio, que es un sustantivo.

      20 December 2015
      Reply
      • sergio said:

        koran dankon

        22 December 2015
        Reply
  4. Sergio Bernal Villar said:

    Hola Enric
    ÂżcĂłmo puedo saber cuando usar KIOM, KIOMA y KIOM DA?

    22 March 2016
    Reply
    • Enric Baltasar said:

      Un saludo desde Italia 😀 Aquí tienes tu respuesta, Sergio:
      – Cuánto = kiom
      – Cuánto + ___ = kiom da ___
      – Kioma se usa en “Kioma horo estas?” (ÂżQuĂ© hora es?

      22 March 2016
      Reply
      • Sergio Bernal Villar said:

        gracias!!

        23 March 2016
        Reply
  5. Sergio Bernal Villar said:

    hola Enric
    me surge la duda cuando es apropiado usar TIOM y cuando TIEL. A veces dudo. Por ejemplo si quiero decir: ella era tan joven en aquel tiempo. ÂżcĂłmo serĂ­a? sxi estis tiom juna cxe tiu tempo.

    2 November 2016
    Reply
    • Enric Baltasar said:

      Hola, Sergio. Tiom y tiel se usan como sinĂłnimos, aunque a veces uno de los dos queda raro. Tu traducciĂłn es correcta.

      Nota: “ĉe tiu tempo” no me suena bien, principalmente por la preposición. Yo usaría “en” o lo traduciría por “tiam”.

      2 November 2016
      Reply
      • Sergio Bernal Villar said:

        ÂĄÂĄmuchas gracias!! Enric

        2 November 2016
        Reply
  6. M. Antonio Cancinos said:

    Buena la lecciĂłn de esperanto, Felicitaciones por la ayuda prestada a todos.

    12 June 2017
    Reply
  7. Serhjo said:

    Saluton Enrik
    Ĉu la demandoj per kiom kaj kiel + adverbo havas la saman sencon? Ekzemple:
    Kiom longe daĆ­ros la filmo?
    Kiel longe daĆ­ros la filmo?
    Kiom ofte Ɲi ludas Ɲakon?
    Kiel ofte Ɲi ludas Ɲakon?

    26 December 2020
    Reply
    • Enric Baltasar said:

      Saluton, Serhjo,

      Ili estas malsamaj vortoj kun malsamaj signifoj. Ne traduku lauxlitere el la hispana 🙂

      La ekzemploj kun “kiel” estas negxustaj.

      26 December 2020
      Reply
      • Serhjo said:

        Koran dankon kara Enrik

        26 December 2020
        Reply

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *